Giới thiệu tác phẩm: Thánh Tôma và đời sống tình cảm

Thánh Tôma Aquinô không nói trực tiếp đến Kinh Mân Côi (hình thức trọn vẹn gồm 15 mầu nhiệm, Vui-Thương-Mừng, chỉ được hệ thống khoảng cuối thế kỷ XV). Tuy nhiên, những cảm xúc của con người, vui - thương - mừng, rất có ý nghĩa khi suy ngắm những mầu nhiệm cứu độ như chính tên gọi các mầu nhiệm của lời Kinh này. Và đời sống cảm xúc con người cũng là một chủ đề quan trọng trong những suy tư của Thánh Tôma. Nhân ngày lễ Kính Đức Mẹ Mân Côi (07/10/2025) Học viện Đa Minh xin giới thiệu đến quý độc giả tác phẩm của tác giả Linh mục Giuse Phan Tấn Thành, OP.

THÁNH TÔMA VÀ ĐỜI SỐNG TÌNH CẢM

Nhập đề

            Chắc hẳn tựa đề cuốn sách không khỏi gây ngạc nhiên cho nhiều người đọc: phải chăng thánh Tôma Aquinô cũng là một con người tình cảm, chứ không chỉ là một triết gia với đầu óc luôn bận rộn với suy tư, hoặc chỉ là một thánh nhân mải miết chiêm ngắm những thực tại trên trời?

            Xin thưa ngay rằng chúng tôi sẽ không bàn về đời sống tình cảm của thánh Tôma, mà chỉ muốn tìm hiểu tác giả đã nói gì về đời sống tình cảm của con người, đặc biệt là về tầm quan trọng của tình cảm trong con đường trở về với Thiên Chúa. Đề tài này ít được các học giả nghiên cứu.

            Như chúng ta đã biết, trong tác phẩm Summa Theologiae, tác giả không chỉ đề cập đến Thiên Chúa tự tại, nhưng đã dành phần lớn tác phẩm để bàn về chuyển động từ Thiên Chúa đến con người (exitus) và chuyển động của con người trở về với Thiên Chúa (reditus)^[1]. Thế nhưng con người là một hợp thể gồm bởi linh hồn và thể xác. Con người khác với các thiên thần ở chỗ ngoài hồn thiêng còn có thể xác là một yếu tố giống như động vật; đồng thời, khác với các động vật, con người có lý trí chứ không chỉ có các cảm giác mà thôi. Tình cảm biểu lộ khía cạnh vừa chung vừa riêng giữa con người và động vật, và con người hướng về Thiên Chúa với tất cả hồn và xác, như sách Đệ-nhị-luật 6,5 đã viết: “Hãy ​yêu mến ĐỨC CHÚA, Thiên Chúa của anh (em), ​hết lòng hết dạ, hết sức anh (em)”.

            Để tránh những hiểu lầm và tranh cãi vô ích, thiết tưởng nên xác định rõ đối tượng nghiên cứu. Chúng tôi muốn trình bày đề tài các passio trong Summa Theologiae của thánh Tôma Aquinô. Đây là khảo luận dài nhất trong tác phẩm, với 27 chương (quaestiones) và 132 mục (articuli). Khi mới thoáng nhìn danh từ passio trong tiếng Latinh, nhiều người đã vội nghĩ đến passion trong tiếng Pháp và tiếng Anh, rồi chuyển sang tiếng Việt là “đam mê” (chẳng hạn như bản dịch Sách Giáo lý của Hội thánh Công giáo, do Uỷ ban Giáo lý Đức tin thực hiện). Sự thực không phải như vậy. Passio trong tiếng Latinh thời Trung cổ tương đương với các từ cận đại là “emotion, sentiment”, tạm dịch là “cảm xúc, tình cảm” (chứ không phải là “đam mê”). Dĩ nhiên, cần phải dành chương mở đầu để bàn về ý nghĩa của các từ ngữ. Kế đó, chúng ta sẽ xem thánh Tôma đã nói gì về các passiones nói chung (bản chất, nguồn gốc, phân loại), trước khi đi vào phân tích 11 passiones nói riêng (yêu, ghét, thèm, lánh, vui, buồn, thích, tởm, mong, nản, sợ, liều, giận; hoặc dịch ra Hán Nôm là: ái, hận, khát, sờn, hỷ, sầu, hy vọng, tuyệt vọng, hãi, dũng, nộ). Điều thú vị là các passiones ấy có nhiều điểm trùng hợp với “thất tình” bên Đông phương (hỷ, nộ, ai, lạc, ái, ố, dục). Vì thế tựa đề “tình cảm” không phải là sai. Dù sao, thánh Tôma xác nhận một chân lý mà tất cả chúng ta đều biết, đó là các “tình cảm” (cảm xúc) này ảnh hưởng rất nhiều đến đời sống luân lý và đời sống tâm linh. Khi đối chiếu các giáo phụ cũng như nhiều tôn giáo Đông phương, điều độc đáo của thánh Tôma nằm ở chỗ khẳng định rằng các passio tự nó không tốt không xấu xét dưới khía cạnh luân lý đạo đức. Tính cách luân lý tuỳ thuộc vào mức độ  mà chúng được điều khiển bởi lý trí và ý chí, là cốt lõi của các nhân đức. Đừng quên rằng Chúa Giêsu cũng có lúc vui, buồn, giận, sợ hãi.

            Nội dung của quyển sách sẽ được xếp đặt theo thứ tự như sau. Trước hết, cần giải thích ý nghĩa các từ ngữ trong tiếng Latinh của thánh Tôma và trong ngôn ngữ cận đại, cũng như những khái niệm cổ điển của Đông phương. Tiếp theo, chúng tôi sẽ đi vào ba phần chính.

            Phần thứ nhất: Khái niệm tổng quát về các passio (tạm dịch là “cảm xúc”) trong lịch sử triết học Hy lạp và các giáo phụ, và đặc biệt là trong Summa Theologiae của thánh Tôma Aquinô.

            Phần thứ hai: Phân tích 11 cảm xúc nói riêng, được gom vào hai nhóm chính, thuộc về “tham dục” và “nộ dục”.

            Phần thứ ba: Sau khi tìm hiểu các cảm xúc dưới khía cạnh tâm lý, chúng ta bước sang khía cạnh luân lý và tín lý, với hai câu hỏi chính: 1) Các cảm xúc có liên hệ gì với nhân đức và tội lỗi không? 2) Chúa Giêsu có các cảm xúc như chúng ta không?

Mục lục

Nhập đề. Từ ngữ

            I. Thất tình bên Đông phương

               A. Tình và Dục

               B. Thất tình : 1/ Triết học Phật giáo. 2/ Nho giáo. 3/ Y học cổ truyền

            II. Từ ngữ bên Tây phương

                        1/ Passio. 2/ Appetitus. 3/ Affectus. 4/ Emotio.

Phần I: Khái niệm tổng quát về passio

            Chương 1. Đề tài passio trong văn chương cổ đại

            Chương 2. Đề tài passio trong Summa Theologiae

Phần II: Các cảm xúc nói riêng

            Chương 3. Yêu

            Chương 4. Ghét

            Chương 5. Ước muốn

            Chương 6.  Trốn tránh

            Chương 7: Sướng và Vui

            Chương 8: Khổ và Buồn

            Chương 9: Hy vọng 

            Chương 10: Thất vọng 

            Chương 11: Sợ hãi

            Chương 12: Bạo dạn

            Chương 13: Giận

Phần III: Từ tâm lý đến thần học

            Chương 14: Tương quan giữa cảm xúc với lý trí và ý chí

            Chương 15: Các cảm xúc của Chúa Giêsu

            Tổng Kết. Cảm xúc trong đời sống

^[1] X. Phan Tấn Thành, Đàm đạo về “Summa Theologiae” của thánh Tôma Aquinô. NXB Hồng Đức, Hà Nội 2025, trang 306.